Ebrahim Moosa || 13 February 2024

Terjemahan oleh Ahmad Muziru Idham Adnan

Sudah melangkau tiga dekad sarjana dan pemikir ulung Islam, Professor Dr Fazlur Rahman (1918-1988) menulis Major Themes of the Qur’ān, namun bukunya masih terus menarik minat pembaca untuk meneroka dan menyelongkar makna kitab suci umat Islam tersebut. Fazlur Rahman memiliki semangat yang tinggi dalam memahami isi kandungan al-Qur’ān daripada sudut idea, pertimbangan sejarah, moral, dan etika. Tema-tema tersebut menjiwai seluruh kesarjanaannya pada dekad terakhir kehidupannya. Banyak generasi sarjana mendapat manfaat daripada karya kesarjanaan yang dirintisnya dengan mencedok dan menggarap persoalan-persoalan yang dikemukakan serta hala tuju yang beliau gariskan bagi membawa kepada destinasi yang baharu.

Fazlur Rahman mula mengkaji tentang al-Qur’ān selepas meluangkan suatu bahagian yang besar daripada kerjayanya untuk meneroka falsafah dan teologi Muslim bagi memahami sejarah intelektual Islam. Suatu perbahasan tentang sejarah idea boleh diperolehi daripada karya utama dan benar-benar klasik, iaitu Islam, di mana tema-temanya ditinjau dan disemak semula dan bukunya yang bertajuk Revival and Reform, yang diterbitkan selepas kematiannya. Tetapi, bukunya Islamic Methodology in History itulah yang menjadi titik permulaan kepekaannya terhadap sejarah secara dramatik, kalaupun tidak dianggap sebagai terlalu kritikal.

Disebabkan pengaruh mendalam daripada ahli falsafah Muslim tersohor zaman pertengahan, iaitu Ibn Sina (Avicenna, meninggal dunia pada 1037M), Fazlur Rahman sangat berminat untuk mengetahui pandangan para ahli falsafah, ahli teologi, dan ahli sufi Muslim mengenai kerasulan dalam Islam. Daripada dorongan semangatnya untuk memahami titik temu antara sejarah dan kerasulan dalam kehidupan Nabi Muhammad s.a.w., dan bagaimana fungsi kenabian Nabi Muhammad s.a.w. berperanan dalam al-Qur’ān, Fazlur Rahman dengan berani dan bersungguh-sungguh telah mengkaji tema kerasulan. Menurutnya, pertimbangan golongan Muslim tradisional terhadap kerasulan sangat kaku. Golongan Muslim tradisional merendahkan Nabi Muhammad s.a.w. semata-mata sekadar sebuah kenderaan yang menyampaikan wahyu ketuhanan dan mengabaikan peranan kewujudan dirinya dalam proses kewahyuan. Dalam beberapa tulisannya, beliau cuba untuk meneroka bagaimana suatu kefahaman yang padu terhadap kerasulan akan mempertingkatkan “hubungan” kefahaman terhadap al-Qur’ān. Dalam Major Themes, beliau mencerap bahawa “Wahyu itu adalah pancaran daripada Tuhan pada satu sisi, dan Wahyu juga berhubungan rapat dengan personalitinya yang terdalam [Nabi] pada sisi yang lain pula”. Sebab itulah pandangan-pandangan tradisional yang masyhur mengenai Kewahyuan daripada luaran sepenuhnya itu adalah sesuatu yang tidak dapat diterima sebagai benar.[1]

Para pembaca dan sarjana yang akrab dengan pemikiran klasik Islam, terutamanya pemikiran falsafah dan sufisme sudah tentu tidak akan mendapati bahawa pencarian dan penjelasan-penjelasan lanjut Fazlur Rahman tentang bagaimana wahyu itu berfungsi sebagai sesuatu yang tidak munasabah. Baginya, minda dan jiwa Nabi itu adalah terlibat dengan wahyu secara mendalam sama seperti Tuhan sebagai sumber wahyu. Tetapi, Pakistan pada tahun 1960-an tidak bersedia dengan perdebatan-perdebatan yang rumit sebegitu. Para pendokong tradisionalisme Islam dan ulama yang disertai oleh kumpulan-kumpulan lain telah menimbulkan polemik dan kebencian terhadap Fazlur Rahman berbanding memugar pertukaran pendapat dan perdebatan secara ilmiah. Kemudiannya, kata-kata cacian terhadap diri dan pandangannya mengenai al-Qur’ān telah bercambah menjadi sebuah gejolak kemarahan dan terdapat percubaan-percubaan berulang kali dilakukan untuk mengutuk kepercayaannya serta mengisytiharkan dirinya sebagai persona non grata[2]. Tuduhan ke atas Fazlur Rahman itu dipelopori oleh Mawlānā Yūsuf Binnawrī, iaitu pengasas bagi sebuah seminari yang besar, ataupun madrasah, di kawasan kejiranan Newtown di bandar pelabuhan Karachi. Binnawrī merupakan pemimpin utama sekolah Deoband di Pakistan; seperti bekas gurunya ‘Allamāh Anwar Shāh Kashmīrī, dia tidak pernah penat dalam mempertahankan sebuah jenama teologi normatif seperti yang dikemukakan oleh ideologi sekolahnya. Secara tersiratnya, hal ini bermakna para ulamā’ lebih cenderung untuk mengawal autoriti dalam menafsirkan Islam, dan tokoh-tokoh bukan ulamā’ seperti Fazlur Rahman dilihat sebagai pesaing apabila mereka membincangkan perkara-perkara yang berkaitan dengan doktrin. Dan apabila idea mereka tersasar daripada paradigma Deobandi, maka mereka dilihat sebagai ancaman yang merbahaya. Maka dengan kerana iitu, tidak hairanlah Fazlur Rahman menjadi sasaran kecaman pedas yang diajukan oleh para ulama. Seorang penulis Deobandi India telah pergi lebih jauh lagi dengan mendakwa bahawa Fazlur Rahman telah mengaku hampir tertarik kepada ateisme dan ajaran sesat namun mengakui kesilapannya disebabkan oleh ajaran-ajaran daripada ahli teologi Muslim kurun ke-14, Taqī al-Dīn Ibn Taymiyyah yang telah menyelamatkannya daripada kesesatan. Apabila Fazlur Rahman menolak penjelasan dakwaan yang diperkatakan itu sebagai penipuan, penulis Deobandi India tersebut telah menuduh dengan tuduhan yang tidak masuk akal dengan menegaskan bahawa matlamt Fazlur Rahman  adalah untuk menyebarkan “sebuah versi baharu Islam yang langsung tidak selari dengan versi Islam yang diwarisi dari zaman silam.”[3]

Apabila mendapati bahawa dirinya berada dalam bahaya di Pakistan pada tahun 1968, Fazlur Rahman meneroka peluang akademik di Amerika Syarikat dan meluangkan saki-baki hidupnya di Universiti Chicago. Beliau bukannya tidak biasa dengan iklim akademik di Barat. Dalam proses menyiapkan program pengajian kedoktorannya di Cambridge pada tahun 1950, beliau telah meluangkan lebih daripada sedekad mengajar di Universiti Durham di United Kingdom dan Universiti McGill bagi Pengajian Islam di Kanada. Di Chicago, kerjanya beransur-ansur beralih kepada perihal etika dengan suatu penekanan terhadap al-Qur’ān. Kemungkinannya, beliau melihat Major Themes sebagai bahan asas bagi sebuah teologi baharu, yang berakar dalam etos al-Qur’ān. Pada tahun 1980, beliau menjadi kurang tertarik dengan falsafah, dan lebih berminat dengan ahli-ahli teologi-fiqh seperti Abu Hāmid al-Ghazālī (meninggal dunia pada 1111M), Taqī al-Dīn Ibn Taymiyyah (meninggal dunia pada 1328M), dan Shāh Walī Allāh (meninggal dunia pada 1762M). Dalam catatan memoirnya pada ketika itu, beliau menjelaskan kerja-kerja begini sebagai “mendenyutkan pemikiran Ketuhanan sebagai realiti hidup yang bertanggungjawab untuk mendirikan solat, membimbing realiti hidup manusia secara individu dan kolektif, serta mengambil bahagian dalam sejarah.”[4] Fazlur Rahman menulis dengan bijaksana, bahawa kajian al-Qur’ān dan sirah Nabi Muhammad s.a.w. memberikannya makna dan tujuan yang segar untuk menilai semula tradisi keIslaman.[5]

Pada satu sisi, peralihan Fazlur Rahman untuk memberi tumpuan kepada kajian tentang al-Qur’ān merupakan suatu perkara yang tipikal di mana kitab suci memainkan sebuah peranan yang hampir eksklusif dalam menghidupkan semula pemikiran keagamaan Muslim. Peralihan pandangan intelektual peribadinya itu telah membawanya untuk mendekati sudut pandangan ahli falsafah-penyair Muhammad Iqbāl, yang menggesa Muslim untuk menjadikan al-Qur’ān sebagai pusat kepada ontologi Muslim, atau pun falsafah kewujudannya. Iqbāl merupakan seorang yang kritikal terhadap kesarjanaan Muslim masa lampau kerana merendahkan tafsiran al-Qur’ān kepada pengkategorian yang datang daripada tradisi Yunani. Apabila mereka melakukan perkara yang sedemikian, dia mengeluh pada hakikatnya bahawa mereka kehilangan indera dan semangat al-Qur’ān yang wujud justeru ia merupakan suatu perkara yang anti-klasikal; dalam erti kata lain, perkara tersebut membataskan pandangan asbtrak tentang Ketuhanan.[6]

Pada seluruh kurun ke-20 Masihi, suatu spektrum luas dalam kalangan para pemikir Muslim telah berusaha untuk menjadikan al-Qur’ān sebagai fokus utama dalam imaginasi sosial Muslim. Dalam kalangan golongan tradisionalis Asia Selatan yang sangat terkenal, Mahmūd al-Hassan bagi Deobandi dan kemudiannya ‘Alī Thānwi, kedua-duanya telah menerbitkan tafsiran-tafsiran al-Qur’ān yang boleh dibaca dalam bahasa Urdu. Bayan al-Qur’ān yang ditulis oleh Thānwi itu telah diterima baik dalam kalangan pembaca benua kecil Indo-Pak, meskipun kitab seperti itu sudah banyak ditulis dan diterbitkan. Di Mesir, murid Muhammad Abduh menerbitkan Tafsīr al-Manār yang mendapat pujian meluas meskipun kitab tafsir tersebut belum lengkap. Kemudiannya, revolusioner Sayyid Qutb menerbitkan karyanya yang masyhur, iaitu Fi Zilāl al-Qur’ān. Kitab tersebut menawarkan komen sosial menarik mengenai cabaran-cabaran yang dihadapi oleh dunia Muslim pada kurun ke-20 yang menjadi panduan sosial masyarakat Muslim untuk terus berdaya maju, seperti yang dilihat daripada sudut pandang masyarakat Mesir. ‘Allamah Sayyid Muhammad Husain Tabatabā’i dari Iran juga mempunyai kejayaan besar yang masyhur dengan Tafsīr al-Mīzān. Di Pakistan, Abu’l A’la Mawdūdī, iaitu pengasas Jamā’at-i Islāmī menerbitkan Tafhīm al-Qur’ān yang menawarkan komentar terperinci Mawdūdī mengenai manifesto politik dan sosial untuk menjayakan agenda Islam atau reformasi.

Tidak perlu diperkatakan lagi bahawa, kebangkitan percetakan dan daya gerakan bahan-bahan bercetak di dunia moden Muslim pada lewat kurun ke-18 dan seterusnya menjadikan tafsir-tafsir dan komentar-komentar al-Qur’ān boleh diakses oleh sebilangan besar masyarakat awam Muslim dalam sebuah cara yang belum pernah terjadi sebelumnya. Oleh sebab itu, sepanjang abad ke-20, landskap pengajaran kitab suci yang telah berubah ini turut membawa kepada kebangkitan ragam autoriti keagamaan yang baharu dalam bentuk gerakan sosial. Tambahan pula, autoriti kesarjanaan itu muncul di luar lingkaran ‘ulamā’ tradisional dan institusi-institusi mereka.

Nilai Major Themes itu terdapat pada sintesisnya terhadap kata kunci tema-tema: Tuhan, manusia sebagai seorang individu, alam semesta, kerasulan dan wahyu, eskatologi, baik dan buruk, dan akhirnya, kehidupan bermasyarakat. Fazlur Rahman menyusun ayat-ayat secara tematik justeru beliau dapat menawarkan hermeneutikanya sendiri terhadap setiap konsep tersebut. Dalam buku ini, beliau menampilkan ciri-ciri seorang modernis, di mana beliau menilai kebebasan daripada hierarki dan ikatan setempat, menyelaraskan dirinya dengan kemajuan saintifik dan kekuatan ekonomi, dan lebih penting lagi, beliau menolak tanggapan-tanggapan mengenai masa lalu yang tidak bersepadu dengan kisah mengenai kemajuan.

Buku ini secara tepatnya berkisar mengenai penghormatan terhadap masa lalu atau sejarah, di mana sesetengah peminat Fazlur Rahman mendapati bahawa pendekatannya itu adalah sangat sukar untuk difahami. Pensejarahan modernis (modernist historicism) kadang-kadang cenderung untuk mewarnai fakta-fakta sejarah agar sesuai dengan keperluan-keperluan semasa, dan Fazlur Rahman adakalanya turut terperangkap dalam keadaan yang sebegitu. Beliau percaya bahawa seseorang itu dapat membuat suatu perbezaan yang jelas antara Islam yang normatif dan Islam yang historikal.[7]Beliau mempertahankan bahawa, “dorongan asas Islam” – iaitu al-Qur’ān dan Nabi Muhammad s.a.w. – mesti dikaji semula dengan jelas supaya keserasian dan kecacatan Islam yang historikal itu dapat dinilai dengan jelas melaluinya[8]. Dalam erti kata lain, sepetimana wacana Protestan yang sebenar, beliau percaya bahawa seseorang itu dapat mencipta semula tradisi melalui kitab suci samawi. Sejarah dapat dikawal melalui wacana Qur’ānik yang normatif, terutamanya sisi buruk sejarah dapat diperbaiki sebagai suatu penyimpangan, sementara pembangunan sejarah positif yang dicapai oleh manusia dan masyarakat boleh diambil secara terpilih.

Sebagai contoh, ketika mengakui bahawa para ahli fiqh dan ahli teologi Muslim bergerak dalam ragam patriarki, Fazlur Rahman hanya memberi sedikit perhatian kepada konteks patriarki  pada masa al-Qur’ān diwahyukan. Perkara ini menyebabkan beliau mengeluarkan beberapa pandangan yang sangat idealistik berdasarkan beberapa ajaran al-Qur’ān yang terpilih namun dalam masa yang sama beliau mengabaikan hal-hal lain, seperti yang berkaitan dengan persoalan gender. Fazlur Rahman seringkali membaca al-Qur’ān untuk mencadangkan kesetaraan gender yang normatif, sedangkan seseorang itu seringkali menemui ketegangan di dalam al-Qur’ān antara dorongan patriarki pada satu sisi, dan ajaran-ajaran yang mengukuhkan keadilan dan individualisme pada sisi yang lain. Beliau seringkali menggunakan al-Qur’ān itu sebagai cerminan idea-idea tertentu yang selalunya menjadi produk kepada perubahan sosial dan agensi manusia, berbanding produk al-Qur’ān itu sendiri. Dalam erti kata lain, Fazlur Rahman ada ketika merasa terpaksa untuk menjadikan al-Qur’ān sebagai asas dan sumber bagi semua ajaran Muslim, terutamanya semasa ia mengesahkan reformasi dan perubahan sosial. Dalam hal itu, hermeneutika Fazlur Rahman hampir secara ekslusif berpusatkan kepada al-Qur’ān. Apabila melakukan hal yang tersebut, beliau sendiri terdedah terhadap kritikan yang sama, di mana beliau telah disamakan dengan apa yang dipanggil sebagai kecenderungan “neo-fundamentalis”; yang beliau dakwa telah menukar norma-norma dan peraturan-peraturan yang diperolehi daripada ajaran-ajaran al-Qur’ān menjadi keutamaan mutlak. Tetapi, legasi Fazlur Rahman juga memiliki dimensi yang lain. Dalam tulisan-tulisannya mengenai etika dan moral, beliau sangat sedar bahawa perubahan-perubahan dalam nilai-nilai sosial adalah diakibatkan oleh sejarah, pengalaman manusia, dan subjektiviti manusia yang berubah-ubah. Sekarang terpulang kepada mereka yang menilai dan menghargai kesarjanaannya untuk mengekalkan lingkungan kecendekiawanan intelektual kritikal yang beliau majukan, iaitu sebuah agenda yang sangat beliau kagumi dan gemari.[9]

Nota Kaki:

[1] Rahman, Major Themes, 100. Karya utamanya yang lain, Prophecy in Islam: Philosophy and Orthodoxy (Chicago: University of Chicago Press, 1979) yang meninjau dan mensintesiskan sebuah kepustakaan yang sangat besar terhadap topik tersebut.

[2] Nota penterjemah: Persona non grata maksudnya seseorang yang tidak diterima atau tidak diraikan.

[3] Al-Bastawī, “Muqaddimat al-tab’a al-thālitha,” dalam al-Binnawrī, Nafhat al-‘anbar fi hayāt imām al-‘asr al-shaykh Anwar, 24.

[4] Rahman, “Belief-in-action”, in Berman, Courage of Conviction, 155.

[5] Bagi sebuah perbincangan yang terperinci mengenai pandangan Rahman tentang al-Qur’ān, lihat pengenalan saya terhadap Rahman dalam Revival and Reform, 1-29.

[6] Iqbal, Reconstruction of Religious Thought, 4.

[7] Rahman, Islam and Modernity, 141.

[8] Ibid.

[9] Penerbitan semula Major Themes of the Qur’ān oleh University of Chicago Press, iaitu penerbit bagi kebanyakan buku Fazlur Rahman yang diterima baik, yang sekali lagi memberi peluang kepada para pelajar, sarjana, dan pembaca untuk berhubungan dengan idea-ideanya bagi suatu subjek yang sangat dekat dengan hatinya. Penerbitan tersebut adalah perlu dipuji kerana mengambil inisiatif untuk menjadikan bukunya tersedia untuk sebuah pembaca awam yang besar.

Bibiliografi

al-Bastawī, ‘Abd al-Rashīd. “Muqaddimat al-tab’a al-thālitha.” Dalam Nafhat al-‘anbar fi hayāt imām al-‘asr al-shaykh Anwar, oleh Muhammad Yūsuf bin al-Sayyid Muhammad Zakarīyā al-Binnawwrī. Deoband: Ma’had al-Anwar, 1424.

Iqbal, Sir Muhammad. The Reconstruction of Religious Thought in Islam. Lahore: Javid Iqbal/Shaikh Muhammad Ashraf, 1960.

Rahman, Fazlur. “Belief-in-Action”. Dalam The Courage of Conviction, disunting oleh Phillip L. Berman. New York: Dodd, Mean & Company, 1985.

_______. Islam. Chicago: University of Chicago Press, 1979.

_______. Islam and Modernity: Transformation of an Intellectual Tradition. Chicago: University of Chicago Press, 1982.

_______. Major Themes of the Qur’ān. Chicago: University of Chicago Press, 2009.

_______. Revival and Reform: A Study of Islamic Fundamentalism, disunting oleh Ebrahim Moosa. Oxford: Oneworld, 2000.

Professor Dr. Ebrahim Moosa (PhD, University of Cape Town 1995) ialah Professor Pemikiran Islam dan Masyarakat Islam Keluarga Mirza di Keough School of Global Affairs di University of Notre Dame. Beliau juga ialah Felo Fakulti Keough Schools’s Liu Institute for Asian Studies. Buka Tema-tema Agung al-Qur’ān ini akan diterbitkan bersama oleh Islamic Renaissance Front dan ILHAM Books pada bulan June 2024 nanti, InsyaALlah.